برای فردی که با مشکل سوءمصرف مواد مخدر دست و پنجه نرم می‌کند، پاک ماندن و دوری از مواد مخدر، چالشی روزمره است. در واقع احتمال برگشت به اعتیاد همیشه وجود دارد، در این میان اگر شما از نشانه‌های عود اعتیاد اطلاع داشته باشید، می‌توانید از این اتفاق جلوگیری کنید. بسیار مهم است که دوستان و خانواده فرد معتاد در زمینه محرک‌های بالقوه عود اعتیاد آموزش دیده باشند؛ همچنین ضروری است که بیماران معتاد نشانه‌های بازگشت به اعتیاد را بشناسند و وضعیت خود را تحت نظر بگیرند.
لغزش چیست؟
اغلب بیمارانی که در حال ترک اعتیاد هستند، حداقل یک بار دیگر در دام اعتیاد گرفتار می‌شوند یا به عبارتی لغزش می‌کنند. لغزش یا عود اعتیاد برای بیمارانی که طی مدت زمانی طولانی پاک بوده‌اند و سم زدایی اعتیاد برای آن ها انجام شده است، بسیار خطرناک است. مدت طولانی مصرف نکردن مواد باعث می‌شود که تحمل بدن در برابر اثر مواد از بین برود، در نتیجه اگر فرد مواد را به میزانی که در گذشته به آن عادت داشت، مصرف کند، ممکن است اوردوز کند و حتی جان خود را از دست بدهد.
مراحل عود اعتیاد
همانطور که می‌دانید، اعتیاد یک بیماری مزمن است و احتمال عود کردن آن، صرف نظر از مدت زمان پاک بودن فرد، همواره وجود دارد. ترک مجدد اعتیاد پس از عود اعتیاد دشوارتر می‌شود، زیرا حتی یک بار مصرف کردن نیز موجب می‌شود که فرد ولع شدیدی را برای ادامه مصرف احساس کند. در نتیجه شروع درمان بلافاصله پس از عود اعتیاد برای حفظ سلامتی بلندمدت بیمار و دوباره پاک کردن او امری حیاتی است.
عود اعتیاد یا بازگشت به اعتیاد یک رویداد ناگهانی نیست، بلکه فرایندی است که از سه مرحله زیر تشکیل می‌شود:
- مرحله اول: عود هیجانی اعتیاد
- مرحله دوم: عود ذهنی اعتیاد
- مرحله سوم: عود جسمی اعتیاد
عود هیجانی یا احساسی اعتیاد
عود هیجانی غالباً نخستین مرحله از بازگشت به اعتیاد است و پیش از آن که بیمار در حال ترک مصرف دوباره را شروع کند، رخ می‌دهد. بیمار در این مرحله معمولاً واکنش‌های هیجانی منفی مانند خشم، دمدمی مزاجی و اضطراب را تجربه می‌کند. همچنین عادت‌های خواب و غذا خوردن بیمار نامنظم می‌شود و تمایل به ترک اعتیاد غالباً به دلیل عدم مراجعه به روانشناس و مراکز حمایتی ترک اعتیاد کمرنگ می‌شود.
این علائم نخستین نشانه‌های هشدار در شروع فرایند برگشت به اعتیاد است و بسیار مهم است که هر چه سریع‌تر شناسایی شود. پیش از آن که حتی بیمار متوجه شود در معرض خطر برگشت به اعتیاد قرار دارد، مرحله عود هیجانی شروع می‌شود؛ اگر مداخله لازم در این مرحله انجام شود، قطعاً از ورود بیمار به مرحله عود ذهنی جلوگیری می‌شود.
بیشتر بخوانید: بهترین روش های ترک اعتیاد متادون کدام است؟
عود ذهنی یا فکری اعتیاد
عود ذهنی دومین مرحله از فرایند برگشت به اعتیاد است. بیمار در مرحله عود ذهنی غالباً دچار کشمکشی درونی برای پاک ماندن می‌شود، چرا که از یک طرف می‌خواهد به عهد خود برای ترک اعتیاد وفادار بماند و از طرف دیگر می‌خواهد ناراحتی‌ها و واکنش‌های منفی خود را با مصرف دوباره مواد از بین ببرد. حقیقت این است که همواره بخشی از وجود بیمار در حال ترک، خواهان مصرف دوباره مواد است و به همین دلیل است که اعتیاد عارضه‌ای مزمن محسوب می‌شود.
هر چه بیمار در مرحله عود ذهنی بیشتر پیش برود، افکار واضح‌تر و مستقیم‌تری درباره مصرف مواد به ذهنش خطور می‌کند و متوقف کردن فرایند عود اعتیاد در این مرحله بسیار دشوار می‌شود. وقتی بیماری که در حال ترک است، تصمیم به مصرف دوباره می‌گیرد، بازگشت به اعتیاد دیر یا زود سرانجام رخ خواهد داد. برگشت از مرحله عود ذهنی بسیار دشوار است و غالباً به مرحله سوم و نهایی فرایند بازگشت به اعتیاد منتهی می‌شود.
عود جسمی اعتیاد
پس از رخ دادن مرحله عود ذهنی اعتیاد، معمولاً طولی نمی‌کشد که بیمار وارد مرحله عود جسمی می‌شود. مرحله جسمی همان مرحله‌ای است که وقتی درباره بازگشت به اعتیاد می‌شنویم، به ذهن‌مان خطور می‌کند. عود جسمی زمانی رخ می‌دهد که فرد مصرف مواد را دوباره شروع کند و از مسیر پاکی خارج شود. فقط یک بار مصرف باعث می‌شود که فرد ولع شدیدی را برای ادامه مصرف احساس کند و به سرعت به مصرف‌کننده دائمی تبدیل شود. از این رو بسیار مهم است که درمان اعتیاد هر چه سریع‌تر دوباره شروع شود.
علائم بازگشت به اعتیاد
شناسایی نشانه‌های هشدار بازگشت به اعتیاد، بهترین راه برای پیشگیری از بروز آن است. بارزترین نشانۀ هشدار عود اعتیاد این است که فرد در حال ترک به اثربخشی فرایند ترک اعتیاد شک می‌کند، در نتیجه با بروز علائمی که در ادامه به ان اشاره می‌کنیم به مصرف دوباره مواد مخدر روی می‌آورد.
تغییر در افکار یا خیال‌پردازی
یکی از نشانه‌های هشدار بسیار رایج عود اعتیاد، خیال‌پردازی کردن درباره مصرف مواد مخدر است. بیمار در حال ترک خاطرات روزهای سوءمصرف مواد را با لذت و خوش‌بینی به یاد می‌آورد. نظر مثبت درباره روزهای خوش گذشته، محرک خطرناکی است که بیمار را به فکر مصرف دوباره می‌اندازد.
خیال‌پردازی کردن درباره اعتیاد، پیش‌درآمد عود ذهنی است که به سرعت به عود جسمی و بازگشت کامل به اعتیاد می‌انجامد. بیماری که تحت فشار قرار دارد، جنبه‌های منفی اعتیاد را به راحتی فراموش می‌کند و در رویاهای روزهای خوش نشئگی فرو می‌رود.
وسوسه مصرف مواد مخدر
بیمار در حال ترک با وسوسه مصرف مواد مخدر مواجه است و کم‌کم به این باور می‌رسد که می‌تواند بدون آن که دوباره معتاد شود، مصرف مواد مخدر را از سر بگیرد. با این حال اعتیاد هرگز از بین نمی‌رود و بیماری مزمنی است که باید پیوسته مراقب آن بود. ممکن است بیمار فکر کند با توجه به مهارت‌هایی که در دوران ترک یاد گرفته است، آماده است تا هر از گاه به طور تفریحی مواد مصرف کند، اما واقعیت این است که ترک اعتیاد فقط با دوری کامل از مواد میسر می‌شود. بنابراین اگر شنیدید که معتاد در حال ترک درباره توانایی‌اش برای مصرف دوباره و در عین حال پرهیز از اعتیاد صحبت می‌کند، به هوش باشید که این لاف زدن علامت برگشت قریب‌الوقوع به اعتیاد است.
معاشرت با افراد ناباب
برای جلوگیری از عود اعتیاد دقت کنید که معتاد در حال ترک با چه افرادی در تماس است. اگر او با رفقای نابابی که در اعتیادش نقش داشتند، دوباره ارتباط برقرار کرده است، این تجدید رابطه را به عنوان محرکی در نظر بگیرید که می‌تواند به اعتیاد مجدد ختم شود. محیط‌های منفی می‌تواند تأثیر نامطلوبی بر بیمار در حال ترک بگذارد، چرا که بیماران در این دوران در برابر چنین عامل‌های تأثیرگذاری آسیب‌پذیر هستند.
تغییر رفتار
تغییر رفتار فرد غالباً از نشانه‌های هشداری واضح برای بازگشت به اعتیاد محسوب خواهد شد. تغییرات ناگهانی رفتار معتاد در حال ترک عموماً پیش‌درآمد برگشت به اعتیاد است. از جمله تغییرات رفتاری هشداردهنده می‌توان به گوشه‌گیرتر شدن بیمار و اجتناب از بهره‌مندی از سیستم حمایتی اشاره کرد. همچنین ممکن است بیمار از دنبال کردن علایق و سرگرمی‌هایی که در دوران ترک اعتیاد پیدا کرده است، دست بردارد.
انزوا و گوشه‌گیری یکی از محرک‌های عود اعتیاد است. برخورداری از برنامه‌های حمایتی سازنده برای ادامه مسیر در جاده پاکی ضروری است.
افسردگی مهم‌ترین محرک بازگشت به اعتیاد
عامل‌های بسیاری می‌توانند محرک برگشت به اعتیاد باشند. افسردگی یکی از شایع‌ترین محرک‌های عود اعتیاد است. افسردگی و سوءمصرف مواد غالباً رابطه تنگاتنگی با هم دارند. افرادی که با افسردگی دست به گریبان هستند، معمولاً برای مقابله با افسردگی و احساسات ناراحت‌کننده به مواد مخدر پناه می‌برند. به علاوه سوءمصرف مواد مخدر غالباً به افسردگی دامن می‌زند و به این ترتیب دور باطل مصرف مواد و افسردگی پس از آن شروع می‌شود.
شایع‌ترین علائم افسردگی به شرح زیر است:
- ناامیدی
- کمبود انرژی
- نوسانات شدید اشتها
- احساس گناه
- احساس بی‌ارزش بودن
- مشکلات مربوط به تمرکز
- اضطراب
- تغییر الگوهای خواب
- تحریک‌پذیری
- بی‌علاقگی به فعالیت‌های لذت‌بخش گذشته
- استرس
خستگی محرک دیگری برای بازگشت به اعتیاد است. بی‌خوابی غالباً به بی‌توجهی به خود منجر می‌شود و به این ترتیب فرد خسته و آشفته در برابر وسوسه مصرف دوباره آسیب‌پذیرتر می‌شود، به همین دلیل ما در کلینیک پیام تندرستی بر اهمیت درمان بی خوابی بعد از ترک اعتیاد تاکید می‌کنیم. ترک اعتیاد فرایندی روزمره است که متمرکز شدن روی سبک زندگی سالم را ایجاب می‌کند. اگر عملکرد فرد به دلیل خستگی ضعیف شده باشد، احتمال این که قادر باشد تکنیک‌های فرا گرفته در طول درمان را به کار ببرد، کمتر می‌شود.
پیشگیری از لغزش بعد از ترک اعتیاد
توجه کردن به نیازهای روانی مبرم می‌تواند ابزار کارآمدی برای پیشگیری از بازگشت به اعتیاد، دست‌کم در کوتاه مدت باشد. گاهی اوقات لازم است که بیمار در حال ترک مجدداً در بهترین مرکز ترک اعتیاد بستری شود تا دوباره در چنگال اعتیاد گرفتار نشود. اگر ولع و میل به مصرف قوی و غیرقابل کنترل شود، قرار دادن فرد آسیب‌پذیر در محیطی که درمان را در آن شروع کرده است، برای دور نگه داشتن او از مواد ضروری خواهد بود.
کلینیک پیام تندرستی با متخصصان مجرب در ترک اعتیاد با فضایی آرام و امکانات رفاهی لوکس، به عنوان بهترین کلینیک روانشناسی و ترک اعتیاد تلاش می‌کند تا با برگزاری جلسات مشاوره بعد از ترخیص بیمار یا برگزاری جلسات خانواده‌درمانی در طرح درمان سرپایی قدم بزرگی در پیشگیری از لغزش بعد از ترک اعتیاد و بازگشت به اعتیاد در عزیزان شما بردارد. در این راه، همدلی و پشتیبانی روانی خانواده از فرد معتاد، بهترین کمک برای جلوگیری از عود اعتیاد او خواهد بود.
باز هم تأکید می‌کنیم که حمایت خانواده و دوستان نقش انکارناپذیری در پیشگیری از عود اعتیاد دارد. لازم است که نزدیکان بیمار در زمینه فرایند ترک اعتیاد و خطرات و نشانه‌های هشدار عود اعتیاد آموزش ببینند تا بتوانند بیمار خود را آگاهانه تحت نظر بگیرند و با اقدامات مفید و به موقع از بازگشت او به اعتیاد جلوگیری کنند.
